En fazla bir kaç gün onsuzluğa tahammül edebildiğimiz banyo ve temizlik kavramları toplumlar arasında evrensel değildir. Bazıları için temizlik, günde birkaç kez banyo yapmak anlamına gelirken, diğerleri için bu sadece dini veya manevi bir öneme sahip olabilir. Ayrıca tahmin edeceğiniz gibi insanlık tarihinin çok uzun bir sürecinde evlerin içinde banyo yapmaya olanak yoktu. Bunun sonucunda da insanların birlikte yıkandıkları halk banyoları gelişti.
Neolitik Çağ kadar erken bir tarihte başlayan hamam geleneği, yıllar içinde gelişen kültürlere ve sosyal normlara uyum sağlamak için değişti. Devamında hamamlar, saunalar, buhar odaları, kaplıcalar ve sonucunda da spa kültürü geldi. Halk banyoları dünya çapında, kültürden kültüre biçimden biçime büründü.
Dünyanın ilk halk banyosu olduğu düşünülen yapı M.Ö. 2500 yıllarında bugünkü Pakistan sınırları içindeki İndus Vadisi’nde inşa edilmişti. 1900’lerin başlarında yapılan kazılarda ortaya çıkan banyonun yapımında fırınlanmış tuğlalar kullanılmıştı. Antropologlar bu banyoların tapınak olarak da kullanıldığına inanıyor. Temizlik, kirlerden arınma dini inançlarla bağlantılı görülüyordu.
Hem eski Mezopotamya hem de Mısır da evler ve saraylar gibi özel alanlarda banyo yapıldığına dair kanıtlar bulunmuştur. Ancak genel halk banyoları büyük ölçüde yoktur. Aslında her gün banyoda yıkanmak, kendi özel alanınızda bu olanaklara sahip olacak kadar zengin olduğunuz anlamına gelebilirdi. Bu nedenle bulunan kalıntılar da evlerinde hamama sahip olanların ayrıcalıklı sınıfa dahil olduğunu göstermektedir.
MÖ 300 yıllarında halk banyosu fikri Romalılarda yaygınlık kazandı. Romalılar, bazen kaplıcalar veya jeotermal kaynaklar da dahil olmak üzere doğal kaynaklardan yararlanan ve ayrıca su taşıma teknolojilerini kullanarak belirli bölgelere su sağlayan büyük hamamlar yaratmalarıyla tanınır.
Sonrasında da halk banyoları zenginin de yoksulun da toplumsal yaşamın bir parçası haline geldi. Çoğu insan için ağır bedensel çalışmanın ardından, temizlenilecek tek yer bu halk banyolarıydı. İnsanlar burayı toplanma ve görüşme alanı olarak da kullanırdı. Halk banyoları daha sonra dünyaya yayıldı ve her ülkenin kendi kültürü ve gelenekleri doğrultusunda şekil aldı.
Dünyadan Çeşit Çeşit Halk Banyoları
Türk hamamı
Hamam, suyun ısıtılmasıyla insanların yıkanması için yapılmış yerlerin genel adıdır. Dilimize Arapçadan gelmiş olan hamam kelimesinin kökeni “ısıtmak, sıcak olmak” anlamındaki hamm (hamam)’dır. Hamam kelimesinin sözlük anlamı “ısıtan yer” demek olup, yıkanma yeri manasında kullanılır.
Türk hamamlarının kökeni Roma ve Bizans banyolarına dayanıyor. Bedensel temizlik ile ruhsal temizlik ilişkilendiriliyordu. 600’lü yıllarda giderek yayılan hamamlar ayrıca doğum, düğün gibi önemli olayların kutlandığı yerler haline gelmişti.
Hamamlar kullanım şekillerine göre özel ve genel hamamlar olarak sınıflandırıldığı gibi, erkekler ve kadınlar için ayrı kısımların yapılıp yapılmamasına göre de tek ve çift hamamlar olarak adlandırılmıştı. Tek hamamlar erkekler için yapılmış olup, günün belli saatlerinde kadınların kullanımına tahsis
edilmekteydi. Çifte hamamlar ise, biri erkeklere diğeri kadınlara ait olmak üzere birbirine bitişik olarak inşa edilen iki hamamdan oluşuyordu.
Popülaritesini yitirse de hamam, günümüzde hala sosyalleşmek ve rahatlamak için ortak bir buluşma yeridir.
Rus banyası
Banya Rus dilinde buhar banyosu anlamına gelmektedir. Halk arasında buhar banyosu ya da sadece banyo olarak da bilinen Rus banyosu, yüzyıllardır Rusya’da ve Ukrayna’da yaşamın değişilmez bir parçası olagelmiştir. Çarlardan köylülere kadar tarihler boyunca Ruslar, Rus banyosunu sadece yıkanmak için değil, aynı zamanda birtakım dini seremoniler düzenlemek ve hastalıklarına şifa bulmak için de kullanmıştır.
Rus banyosunun özelliği, nem oranının atmosferdeki nem oranına yakın oluşu. Normal bir saunada nem oranı yüzde 5-10, sıcaklık ise 100 derecenin üzerindedir. Diğer tip banyolarda, örneğin Türk hamamında nem oranı yüzde yüze yakınken, sıcaklık ise 40 dereceyi geçmez. Rus banyosunda ise nem oranı yaklaşık yüzde 60-70 olup, sıcaklık ise en fazla 80 dereceye kadardır.
Japon onseni
Onsen, Japon dilinde ılıca anlamındaki sözcüktür. Ancak terim genellikle ılıca ve çevresindeki tesisleri anlatmak için kullanılır. Diğer bir deyişle Onsen, Japon geleneklerine göre yararlanılan bir çeşit kaplıcadır. Türkçe olarak Japon kaplıcası da denir. Bu kaplıcaların banyo, sağlık, ruhun temizlenmesi ve yenilenme amaçlı kullanılması Budizmin yayıldığı 500’lü yıllara kadar gider. Onsenler doğal oluşumlar olduğu için bazılarının kullanımı binlerce yıl öncesine dayanır.
Kore İmjilbangı
Bir jjimjilbang, insanların sıcak ve soğuk havuzların keyfini çıkarmaya geldiği geleneksel bir Kore hamamıdır. İsmini telaffuz etmek oldukça zor olduğu için kısaca Kore banyoları diyeceğimiz, Güney Kore’ye özgü bu banyolara ailece gidilir. Kore banyolarının özgünlüklerinden biri saunalarda, buhar odalarında ve sıcak banyolarda kullanılan yeşim taşı ve çömlek gibi materyallerdir. Türk hamamları gibi burada da kese vardır. Fakat kan dolaşımını artırırken aynı zamanda deriyi nemlendirmek için su ile birlikte süt de kullanılır.
Kızılderili terleme çadırı
Amerika’ya yerleşen Avrupalıların Kızılderililerdeki ter çadırlarından bahsi 1600’lere kadar gider. Çadırın ortasında ateşte ısıtılmış taşlar bulunur. Taşlara su dökerek buharlaşmayı sağlayan kişi aynı zamanda çadırdakilerin dua ve şarkılarını yönetir. Bu sırada ruhlara hediye olarak tütün sunulur. Diğer banyolardan farklı olarak terleme çadırlarındaki ritüeller birkaç saat sürer, hem bedeni hem de ruhu son sınırına kadar zorlamak esas alınır.
Fin saunası
Finlandiya, kelimenin tam anlamıyla saunalarla dolu. Ülkede toplam iki milyon sauna bulunduğu, yani her iki-üç kişiye bir sauna düştüğü tahmin ediliyor. Finler için düzenli aralıklarla saunaya girmek hayatın olmazsa olmazlarından biridir ve eğer çok uzun bir süreyi saunaya girmeden geçirirlerse kendilerini eksik hissetmeye başlarlar. Finlandiya’da önemli kararlar toplantı odaların da değil saunada alınır.
Finlandiya’da saunanın ne kadar eskilere dayandığı bilinmiyor. Ancak bu gelenekte soğuk iklimin önemli bir etken olduğu belirtiliyor. Finlandiya’da sıcak buharlı ortamdan çıkıp kara gömülerek kan dolaşımını canlandırmak banyo geleneğinin bir parçası olarak görülüyor. Fin saunası, Fin ve Estonya kültürünün önemli bir parçasıdır. Bu bilgi UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Komitesi’nin 17 Aralık 2020 toplantısında UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerine yazılmıştır
Göz atmak isterseniz
- Zeugma Antik Kentinin Esin Perileri Bizleri Bekliyor
- Torf Evleri, Kanal Evleri: Yaşanılan Coğrafya İle Bütünleşen Evler
- Hashima Adası: Karanlık Sırlarla Dolu Terk Edilmiş Bir Ada
- UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne Girmiş 18 Kültür Varlığımız
- Bir Zamanlar 20.000 Kişiyi Barındıran Derinkuyu Yeraltı Şehri
Kaynak ve ileri okumalar için:
- The origins of bathhouse culture around the world; yayınlanma tarihi: 30 Kasım 2012; Bağlantı: https://www.bbc.com/
- How did bath houses become popular; Bağlantı: https://dailyhistory.org/How_did_bath_houses_become_popular
YolveMacera
